ثلث چیست؟
گرچه طبق شرع مبین اسلام، انسان حق دارد به ثلث مالش وصیت کند، تا در هر موردی که بخواهد بعد از مردنش هزینه گردد، اما وصیت به ثلث، نوعی اجحاف در حق وارث است.
امیر المومنین (ع) می فرمایند: نزد من، عزیزتر است که به یک پنجم مالم وصیت کنم، تا یک چهارم و یک چهارم بهتر است از این که به ثلث وصیت کنم. و چیزی برای ورثه ام باقی نگذارم و امام صادق (ع) می فرماید: کسی که ثلث مالش را وصیت کند، به ورثه ضرر رسانده است.
به نظر می رسد بهترین گزینه در این زمینه، وصیت به مقداری از مال است که از یک پنجم کل اموال تجاوز نکند. چنانچه امیر المومنین (ع) می فرمایند: وصیت، به یک پنجم مال است. چون خداوند نیز برای خودش به خمس رضایت داده است ((فَانّ الله خٌمٌسَه)) برای خدا است خمس مال و فرمود: خمس مال، اعتدال و میانه روی است.یک چهارم جهد و به مشقت انداختن است و ثلث ظلم به وراث است.
تعيين مقدار ثلث مال
فرض مسئله اين است كه قطع نظر از اجازه دادن وارثان به عنوان مقدمه تصميم و آگاهي آنان ، تعيين مقدار ثلث ضروري مي نمايد . در اين صورت بايد ديد اركان و اجزاء تركه چيست و چه اندازه اريابي مي شود و چه ميزان بابت ديون از آن كاست تا ميزان خالص تركه بدست آيد . پس دست يابي به ميزان ثلث ، در سه مرحله انجام مي پذيرد :
1 ) تعيين اموال موصي ، 2 ) تقويم آن ، 3 ) كسر ديون تركه .
1. در بحث نخست قاعده اين است كه تمام اموال و حقوق مالي و طلب هاي موصي ، يعني آن جزء مثبت دارايي او در زمان فوت است ، در اين محاسبه منظور شود ، هر چند نسبت به آن وصيتي شده يا بعد از فوت به دليلي تلف شده باشد . ماده 845 ق . م . ، در بيان اين قاعده و با تكيه بر تاريخ محاسبه مي گويد : (( ميزان ثلث ، به اعتبار دارايي موصي در حين وفات معين مي شود ، نه به اعتبار دارايي او در حين وصيت )) .
در اين محاسبه ، هم اموال و حقوق مالي موجود در زمان فوت در نظر گرفته مي شود و هم آنچه سبب تملك آن به وسيله موصي فراهم آمده و بعد از فوت به تركه افزوده شده است : به عنوان مثال اگر به حساب پس انداز يا سهام او جايزه و سودي تعلق گيرد يا در توري كه او گسترده ماهي بيفتد ، بايد آن را در حكم تركه مان فوت شمرد زيرا منشاء و سبب تملك اين اموال در زمان حيات موصي فراهم آمده است . ديه نيز بر طبق همين قاعده در حكم مال متوفي است و نظري كه ديه را از اموال وارثان شمرده مجهور مانده است . بر عكس وجه بيمه عمر كه دينفع معين دارد در زمره تركه نمي آيد هرچند كه اين ذينفع يا چندتن معين از وارثان باشد .
2. در مرحله دوم نيز معيار ارزيابي بهاي تركه در لحظه مرگ است و تغيير قيمت ها در اين محاسبه اثر ندارد ، زيرا تاريخ برخورد حقوق موصي و وارثان و انتقال تركه در همان زمان است . تقويم تركه ممكن است به تراضي انجام پذيرد ، مگر اين كه درباره غايب يا محجور باشد كه در اين صورت رجوع به كارشناس و نظارت دادگاه ضروري است ( مستفاده از ماده 313 ق . ا . ج . ) هرچند تقويم را خود موصي كرده باشد.
3. ثلث از دارايي خالص متوفي به هنگام مرگ ، سهم قابل تصرف است و بخشي از دارايي كه به مصرف پرداخت ديون مي رسد ، در محاسبات ثلث منظور نمي شود . محاسبه نشدن ديون نتيجه تقدم آنها بر وصيت است : هزينه كفن و دفن و حفظ و اداره تصفيه و تقسيم تركه را نيز بايد در زمره ديون آورد . همچنين است ماليات ها و عوارضي كه تا روز مرگ موصي بر عهده او بوده است . ولي ماليات بر ارث دين وارثان است و به مورث ارتباطي ندارد . واجبات مالي به طور كلي از اصل تركه برداشته مي شود ولي در مورد واجبات بدني مانند هزينه نماز و روزه اختلاف است و مشهور فقيهان آن را در شمار ديون نمي آورند و قانون مدني از اين نظر پيروي كرده است .
وصیت ثلث مال
اگرچه وصیت کننده (موصی) می‌تواند تمامی اموال و دارایی هایش را برای بعد از فوت وصیت نماید، اما این ورثه هستند که باید وصیت بیشتر از ثلث را قبول نمایند. در واقع، زمانیکه متوفی بیشتر از ثلث اموال خود را وصیت کرده باشد ورثه می‌توانند این وصیت را قبول یا رد کنند که این امر برای رعایت حقوق ورثه است. اگر ورثه وصیت بیشتر از یک سوم را رد کنند تنها تا همان میزان یک سوم به وصیت عمل می‌شود؛ اما اگر قبول کنند وصیت اجرا خواهد شد.
اگر تعدادی از ورثه وصیت بیشتر از ثلث را رد کنند، ولی تعدادی از ورثه آن را قبول کنند، در این صورت مقدار بیش از ثلث فقط از سهم الارث کسانی که آن را پذیرفته اند، کسر خواهد شد. به عنوان مثال در صورتی که دارایی متوفی معادل 120 میلیون باشد، وصیت او تا میزان یک سوم یعنی 40 میلیون نیازی به رضایت ورثه نخواهد داشت. اما اگر بیشتر از ثلث آن مثلا 50 میلیون را وصیت نماید، مقداری که بیشتر از یک سوم وصیت شده (10 میلیون) سهم ورثه است و به نسبت سهم الارث قانونی میان آنها تقسیم می‌شود. حال هرکدام از ورثه که بخواهند وصیت مازاد (10 میلیون) را قبول کنند، در واقع از سهم الارث خودشان کم می‌شود تا به وصیت عمل شود.
آنچه گفته شد در همه انواع وصیت نامه باید رعایت شود به این معنی که اگر فردی وصیت نامه رسمی تنظیم کرد، به موجب این وصیت نامه هم نمیتواند بیشتر از یک سوم اموال را وصیت کند. در غیر این صورت به اجازه ورثه نیاز دارد.